چرم چیست ؟

به طور اساسی چرم (چرم به انگلیسی معادل Leather است) همان پوست حیوانات است که از پروسه های بهبود و زیباسازی عبور کرده است. دانستن معنای چرم، ما را با مجموعه‌ای از خصوصیات، کاربردها و شکل‌های خاص این ماده طبیعی روبرو می‌کند، به طور کلی چرم جنسی است که از دبّاغی پوست خام جانوران، به‌ ویژه گاو به‌ دست می ‌آید، فرایند دبّاغی، پوست فسادپذیر را به یک ماده ی طبیعی پایدار، دایمی و انعطاف ‌پذیر جهت کاربردهای گوناگون تبدیل می‌ کند، چرم و ترکیبش با چوب، پایه های تکنولوژی باستان را شکل می‌ داد، صنعت چرم و صنعت خز با هم متفاوت ‌اند، پوست‌ ها و پوست‌ های خام در ساخت چسب و ژلاتین هم کاربرد دارند، از ترکیب پوست جانوران با مواد مختلف مانند زاج سفید، پوست درخت صنوبر، کاج، بلوط، فندق، کائوچو، سماق و مواد شیمیایی دیگر، جنس انعطاف پذیری به نام چرم به دست می آید، لذا چرم از پوست خام حیوانات تولید می‌شود و ساخت آن تحت تأثیر طیف وسیعی از عوامل مختلف قرار دارد، با این حال، درکِ معنی و مفهموم چرم و داشتن تعریفی جامع از این ماده، نیاز به بررسی تاریخی و شیوه‌های ساخت آن دارد، اصطلاح چرم طبیعی نیز به آماده‌سازی و پرداخت پوست حیواناتی نظیر گاو، گوسفند، بز و موارد بیشتر اطلاق می‌شود، فرآیند ساخت چرم روشی شیمیایی به نام «دباغی» یا چرم‌سازی است که جهت ایجاد ثبات برای عدم فاسد شدن پوست حیوان توسط میکروارگانیسم‌ها (موجودات ریز میکروسکپی که شامل باکتری‌ها و قارچ‌ها هستند) مورد استفاده قرار می‌گیرد.

دباغی چرم

پوستِ تازه، مرطوب، نرم و انعطاف پذیر است ولی مدتی از تازگی آن بگذرد فاسد خواهد شد و اگر رطوبت خودش را از دست بدهد سفت و شکنده می گردد، اگر پوست خشک شده را مرطوب کنیم باز هم طراوت اولیه را پیدا نمی کند بلکه بوی گندیدگی و تعفن خواهد گرفت، انجام دباغی بر روی پوست باعث می شود که این پوست حتی اگر رطوبتش را از دست داد باز هم نرمی و لطافتش از بین نرود و با جذب مجدد رطوب بوی تعفن نگیرد و فاسد هم نشود، چرم به دو روش دستی (سنتی) و ماشینی (صنعتی) دباغی می شود، اگر چرم دباغی شده به روش دستی اصیل و مرغوب را با چرم دباغی شده به روش ماشینی مقایسه کنید می بینید که چرم دستی به علت طولانی بودن مدت عمل آوری و استفاده از مازوج و آرد جو در دباغی آن، نسبت به چرم ماشینی دارای کیفیت بسیار بالاتری است. لذا دباغی فرآیندی شیمیایی است که طی آن لایه‌ی پروتئینی متشکل ازگوشت و چربی و مواد فاسد شدنی پنهان در زیر پوست دچار تغییراتی اساسی شده و از بین می‌روند، با از بین رفتن لایه‌ی پروتئینی، پوست خامی به دست می‌آید که هنوز آماده‌ی تبدیل شدن به چرم نیست، پوست خام در ابتدای فرآیند دباغی، نمک زدایی شده و پیش از آن که به مدت ۶ تا ۴۸ ساعت در آب غوطه‌ور شود، تمام موهای آن زدوده می‌گردد

ساخت چرم

لازم است بدانید که تمام بخش‌های پوست حیوانات را نمی‌توان دباغی کرد و به چرم تبدیل نمود، بنابراین، چرم ساخته شده از قسمت‌های مختلف بدن جانوران دارای ویژگی‌های متفاوتی است، به عنوان مثال، چرمی که از پوست بخش‌های زیرین حیوانات به دست می‌آید با چرم حاصل از پوست ناحیه‌ی شکم و شانه‌ی حیوان متفاوت است. برای به دست آوردن چرم‌هایی با ضخامت‌های گوناگون می‌توان قبل یا پس از دباغی، پوست خام را به لایه‌های مختلفی تقسیم نمود، سایر فرآیندهای تولید نیز تا حدود زیادی بر کیفیت چرم تأثیر می‌گذارد، بسیاری از افراد عاشق چرم بوده و همیشه به دنبال کالاهای ساخته شده از چرم واقعی هستند، با این وجود، اگر از آن‌ها بپرسید که چرم چیست، تنها پاسخ خواهند داد، محصولی است که از پوست حیوانات به دست می‌آید، البته این تعریف درست است اما بسیار ساده است، به عنوان مثال اغلب علاقمندان به چرم اصل نمی‌داننند که ضخامت چرم برای هر مساحتی، نباید بیش از ۰٫۱۵ میلی متر باشد.

چرم طبیعی و چرم مصنوعی

چرم‌سازی شامل دباغی گیاهی (از منبعی مانند پوست درختان)، نمک‌های معدنی (مانند سولفات کروم) و یا استفاده از روغن ماهی و دیگر روغن‌های حیوانی است، اگرچه از پوست حیوانات متنوع مانند شترمرغ، مارمولک، تمساح، ماهی و کانگورو نیز در تولید چرم استفاده می‌شود، ولی پوست‌های رایج به هفت گروه اصلی اعم از پوست گاو، گوساله، گوسفند، بره، بز، اسب و قاطر تقسیم می‌‍شوند. ناگفته نماند، پوست پستانداران از سه لایه اپیدرم (یک لایه بیرونی نازک)، کوریوم یا درم (لایه مرکزی ضخیم) و یک لایه چربی زیر جلدی تشکیل شده است، برای ساخت چرم از لایه کوریوم یا درم استفاده و دو لایه دیگر به‌طورکلی حذف می‌‍شوند، پوست تازه حاوی ۶۰ تا ۷۰ درصد آب و ۳۰ تا ۳۵ درصد پروتئین است؛ همچنین در حدود ۸۵ درصد پروتئین را کلاژن تشکیل می‌دهد، کلاژن، پروتئین فیبری است که توسط پیوندهای شیمیایی در کنار هم قرار می‌گیرد،

چرم طبیعی از دباغی پوست خام جانورانی مانند گاو، گوسفند، شترمرغ، کروکودیل، مار و … به‌دست می‌آید، دباغی به فرآیندی اطلاق می شود که طی آن پوست فسادپذیر حیوانات را در مواد شیمیایی و گیاهی متفاوتی می خیسانند تا دوام بیابد، در نتیجه پوست به یک مادهٔ طبیعی پایدار، دایمی و انعطاف‌پذیر برای کاربردهای گوناگون تبدیل می شود.

چرم مصنوعی ترکیبی از روکش به نام skin و یک لایه اسفنج از جنس PVC یا PU است که بر روی پارچه پوشش داده می شود. محصول به دست آمده از این راه همان ظاهر و احساس چرم طبیعی را دارد و قیمتی مناسب تر را در مقایسه با چرم های طبیعی دارد. درواقع چرم مصنوعی یک جایگزین ارزان قیمت تر برای چرم طبیعی است که با استفاده از مواد شیمیایی نظیر پلی اورتان ساخته می شود و با مواد پلاستیکی و دانه ای پوشیده می شود، این نوع از چرم شباهت زیادی به چرم طبیعی داشته و در نگاه اول نمی توان تفاوت چندانی را شناسایی کرد، ساختار رنگ و دانه بندی در چرم طبیعی نامرتب تر از چرم مصنوعی است و از مهم ترین تفاوت های آنها می توان به این موارد اشاره کرد:

• در زمانی که یک قطعه از چرم مصنوعی برش می خورد لبه برش اغلب صاف و یک دست می باشد.
• چرم طبیعی دارای یک ساختار فیبری است که می توان آن را با ابزارهایی مانند ذره بین مشاهده کرد.
• چرم مصنوعی با حرارت دیدن ذوب می شود و می سوزد در حالی که چرم طبیعی در این هنگام می درخشد و فشرده می شود بدون آنکه آتش بگیرد.
• یکی دیگر از مهم ترین مشخصه های چرم طبیعی بوی آن است که منحصر به فرد می باشد اما برخی از کارخانه های تولید کننده چرم مصنوعی با اضافه کردن مواد معطر سعی می کنند این بو را به محصول خود بدهند.

فرآیند تولید چرم

در گذشته ساخت چرم به صورت سنتی انجام می‌گرفت، پوست‌های تازه در آفتاب خشک می‌شدند و جهت نرم شدن، پوست را می‌کوبیدند و با نمک زدن و دود دادن کیفیت آن را حفظ می‌کردند، در عصر مدرن، فرآیند ساخت چرم شامل سه مرحله اساسی: آماده‌سازی برای دباغی، دباغی کردن و پرداخت است، مرحله مقدماتی قبل از رسیدن به دباغی است که با کندن پوست حیوان شروع می‌شود و جهت محافظت، حمل و در انبار ذخیره می‌شود، در واقع پوست کنده شده ظرف چند ساعت پس از مرگ حیوان تجزیه می‌شود، برای جلوگیری از وقوع این امر، قبل از مرحله دباغی پوست را با فرآیند دهیدراته کردن که شامل خشک شدن در هوا، نمک پاشی یا استفاده از اسیدها است محافظت می‌کنند.

در مرحله دباغی، نخست پوست را جهت تمیز و نرم شدن با آب شستو می‌دهند، موهای روی پوست معمولاً توسط فرآیندی به نام «آهک زنی» برداشته می‌شود که با غوطه‌ور کردن پوست‌ها در مخلوطی از آهک و آب صوت می‌گیرد، سپس مو و بافت‌های اضافی با دستگاه از بین می‌روند، سپس پوست‌ها را جهت شستشو دوباره و پاک کردن آهک، ساییدن (از بین بردن آنزیم پروتئینی غیر فیبری برای تقویت رنگ و شادابی چرم) و ترشی‌گذاری (برای تهیه یک پاک کننده و نرم کننده نهایی) پرداخت می‌کنند. فرآیند دباغی از نام تانن (اسید تاننیک، جوهر مازو) گرفته شده است، تانن ماده ای است که آب را از بین شکاف‌های الیاف پروتئینی پوست جابجا می‌کند و باعث چسبیدن و سیمانی شدن این الیاف با یکدیگر می‌شود،

استفاده از گیاهان یکی از قدیمی‌‎ترین روش‌های دباغی است که هنوز مورد استفاده قرار می‌گیرد، عصاره گیاهان از قسمت‌هایی مانند ریشه، پوست، برگ و بذر گیاهان گرفته می‌شود که سرشار از تانن هستند، پوست‌ها را داخل این عصاره‌ها قرار می‌دهند تا به خوبی شیره گیاهان داخل شکاف‌ها نفوذ کرده و پوست را اشباع کنند، مراحل مختلف دباغی گیاهان ممکن است تا هفته‌ها یا ماه‌ها به درازا بکشد، اما نتیجه نهایی وجود یک چرم مقاوم در برابر آب است.

در دباغی با مواد معدنی از نمک‌ها برای تولید چرمی نرم و پایدار استفاده می‌شود که روشی عالی برای تولید چرم‌های سبک است، استفاده از این روش می‌تواند مدت زمان دباغی را کوتاه‌تر کند، نمک کروم پرمصرف‌ترین ماده معدنی است، اما از نمک‌های آلومینیوم و زیرکونیوم نیز استفاده می‌شود، در دباغی با استفاده از مواد معدنی، پوست‌ها در حمام‌های نمک تحت فشار خیسانده می‌‍شوند تا واکنش شیمیایی نمک‌ها در الیاف پوست رسوب کنند.

دباغی با روغن، روشی قدیمی است که در آن روغن ماهی یا سایر روغن‌ها و مواد چرب را بر روی پوست خشک شده با ضربه اعمال می‌کنند تا رطوبت طبیعی پوست جای خود را به روعن دهد، از دباغی با روغن به طور عمده برای ساختن چرم ناشی از پوست بز کوهی یا شوکا استفاده می‌شود، این چرمِ متخلخل و نرم می‌‎تواند بدون آسیب، به طور مکرر مرطوب و خشک شود، در این روش ممکن است طیف گسترده‌ای از تانن‌های مصنوعی که مشتق از فنل‌ها و هیدروکربن‌ها هستند نیز استفاده شود.

اصولاً چرم‌سازی، دانش استفاده از اسیدها، نمک‌ها، آنزیم‌ها و تانن‌ها برای حل چربی ها و پروتئین‌های غیر فیبری و تقویت پیوند بین الیاف کلاژن پوست است. پس از اتمام مراحل اولیه دباغی، پوست‌ها آماده پردازش و تبدیل به چرم هستند، در این مرحله، پوست دباغی شده کاملاً خشک و رنگ‌آمیزی می‌شود تا رنگ مناسبی به آن داده شود، روش‌های متداول شامل رنگ‌آمیزی با دستگاه، اسپری کردن، رنگ‌آمیزی با قلم مو و لکه‌گذاری رنگی است، سپس برای چرب کردن و نرم شدن، افزایش استحکام و دوام به پوست‌ها روغن و گریس‌های مخصوص می‌زنند.

سپس چرم با رطوبت ۱۴ درصد در هوا خشک می‌شود، روش‌های دیگر که کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد، شامل چسب زدن یا خشک کردن در خلاء است، چرم خشک شده جهت بازسازی با خاک اره (پوشال) تا ۲۰ درصد رطوبت پرداخت می‌شود، سپس سطح دانه‌ای چرم برای مقاومت بیشتر در برابر آب، گرما و سرما، سایش، ترک خوردگی، پوست انداختن، کشیده و نرم می‌شود، حالا چرم طبیعی برای تولید انواع محصولات مختلف آماده است.

تاریخچه چرم در ایران

ایرانیان با پیشینه سه هزار ساله اولین و قدیمی ترین تولید کنندگان چرم در جهان می باشند. آثار باستانی به جا مانده از دوران قبل از میلاد نشان دهنده این میباشد که ایرانیان از حدود ۱۵۰۰ سال قبل از پوست برای تهیه لباس، کفش و ابزار جنگی استفاده می کردند تولیدات انواع پوست در دوره عباسی در سراسر قلمرو اسلامی پر رونق بوده است. تجارت چرم و پوست پس از حمله مغول ها نیز پر رونق بود در دوره تیموری نیز چرم برای ساخت جلد کتاب ها استفاده زیادی داشته علاوه بر این در این دوره نیز چرم به عنوان استفاده در هنر های دستی نیز استفاده می شده در گذشته چرم برای نگارش استفاده بسیاری داشته به طوری که برای نوشتن فرمان های داریوش از چرم استفاده می کردند دلیل انتخاب چرم برای نگارش قطعا می تواند ترکیب مقاومش باشد که عمر بالایی را دارا می باشد.

وجود واژه‌هایی مانند ادیم، کیمخت، ساغری، تیماج، سختیان در زبان پارسی قبل از اسلام و همچنین وجود واژه های مرتبط با وسایل و ابزار های چرمی مانند سختک، کمربند، انگشتیان، مشک و … در متون قدیمی نشان دهنده استفاده گسترده از چرم در ایران پیش از اسلام است، چرم از پوست حیوانات زیادی تهیه می شود و تقریبا از ابتدا با بشریت همراه بوده است، طی سالها و با پیشرفت بشر، انواع مختلف چرم به وجود آمده اند.

به نوشته ابن یمین، ایرانیان باستان از پوست حیواناتی مانند گاومیش و گاو و گوسفند برای نوشتن برروی آن استفاده می‌کردند وابن یمین در نوشته‌ها یش بر نوشتن فرمان های داریوش بر روی چرم اشاره کرده است، بنا بر برخی روایات اوستا را بر دوازده هزار قطعه پوست گاو نوشته بودند، همچنین پوست ن÷وشته‌هایی که در اورامان کردستان یافت شده و در موزه بریتالنیا نگهداری می‌شود نشان دهنده استفاده از پوست برای نگارش در دوره اشکانیان است،

نوشته‌ های خواجه رشید الدین مربوط به دوران پس از حمله مغول، نشان‌ گر رونق تجارت چرم و پوست در ایران بوده است، این اسناد گواه شهرت برخی شهرها مانند تبریز و شیراز در این دوره است، در دوره قاجار، همدان مرکز مهم تولید نوعی چرم، معروف به “چرم همدانی” بوده، که از پوست گوسفند تهیه می‌ شد، در سال ۱۲۶۷ از جمله کارهایی که امیر کبیر به نمایشگاهی در لندن فرستاد، پوست بود، به علاوه در این دوره صادرات پوست و چرم، از اغلب شهرهای ایران به روسیه و عثمانی و هند رونق بسیار داشت، علاوه بر همدان، شهرهای تبریز و اصفهان نیز در تولید و صادرات چرم سهم به‌ سزایی داشتند، اولین کارخانه چرم سازی ایران در سال ۱۳۰۸ شمسی در شهر تبریز بنا شد و پس از آن در همدان، تهران و اصفهان نیز کارخانه‌ هایی تاسیس شدند.

تاریخچه چرم در جهان

به طور کلی ساخت چرم یک هنر باستانی است که بیش از ۷۰۰۰ سال تاریخ دارد، انسان بدوی حیوانات وحشی را برای غذا شکار می‌کرد، سپس پوست را از لاشه حیوانات مرده جدا و از آن به عنوان سایبان، لباس و کفش استفاده می‌کرد، نخستین سابقه استفاده از پوست حیوانات به دوره پالئولیتیک می‌رسد، نقاشی‌هایی که در غارهای نزدیک لریدا در اسپانیا کشف شد، استفاده از لباس ساخته شده از پوست حیوانات را نشان می‌دهد، در همین راستا، پوست کنده شده حیوانات به سرعت فاسد و تجزیه می‌شدند، بنابراین به روشی برای نگهداری نیاز بود، اولین روش، اعمال چربی حیوانات بر روی پوست بود، این عمل تاحدودی دوام پوست را افزایش می‌داد و همچنین باعث نرم شدن آن نیز می‌شد،

انسان بدوی کشف کرد که دود ناشی از آتش گرفتن چوب نیز می‌تواند پوست را مقاوم کند، همچنین با تزریق شیره برگ‌ها، شاخه‌ها و میوه‌های درختان و گیاهان خاص، پوست را تقویت می‌کردند، به‌طورکلی، دباغی با گیاهان را می‌توان نخستین روش در تولید چرم از دوران بسیار قدیم دانست، خیلی زود استفاده از نمک‌های خاکی حاوی «زاج» به عنوان ماده دباغی کننده جهت تولید چرم سفید کشف شد، نقاشی‌های دیواری و آثار باستانی در مقبره‌های مصر نشان از آن دارد که از چرم برای صندل، لباس، دستکش، ملحفه، پوشش بستر، کفن برای دفن مردگان و تجهیزات نظامی استفاده می‌شده است، یونانیان و رومیان باستان نیز از چرم بسیار استفاده می‌کردند، رومی‌ها چرم را در مقیاس گسترده‌ای برای کفش، لباس و تجهیزات نظامی از جمله سپر، زین و پوشش نظامی به کار می‌بردند، حفاری مکان‌های زندگی رومیان در بریتانیا باعث شد که مقادیر زیادی از محصولات چرمی مانند کفش و لباس کشف شوند.

با کشف و معرفی مواد شیمیایی مانند آهک و اسید سولفوریک، به تدریج روش‌های سنتی رها شدند و تولید چرم به آرامی به یک سری فرآیندهای مبتنی بر عوامل شیمیایی تبدیل شد، رشد و صنعتی شدن جوامع اروپایی در سده‌های ۱۸ و ۱۹ میلادی باعث ایجاد تقاضا برای بسیاری از انواع جدید چرم همانند تسمه برای حرکت دادن چرخ ماشین‌ها، چرم های مخصوص مورد استفاده در صنعت نساجی، چرم برای حمل و نقل و اثاثه یا لوازم داخلی مبلمان خانگی شد.

در اواخر قرن نوزدهم، اختراع اتومبیل موتوری و ساخت جاده‌ها، تقاضای برای تولید و ارسال محصولات چرمی از جمله کفش زنانه افزایش یافت، در همین راستا، استفاده از نمک‌های کروم به تصویب رسید و دباغی با کروم به عنوان مدرن‌ترین روش چرم‌سازی تثبیت شد، امروزه، روش‌های تولید چرم در اختیار صنعت فشن قرار گرفته است و زیبایی و در جریان مد روز قرار گرفتن، شیوه نگرش انسان را به تمامی تغییر داده است، به‌طورکلی، محصولات چرمی در دنیای امروز منعکس‌کننده نحوه زندگی و تمایل و خواسته‌های ما انسان‌ها است

ارزش و محبوبیت چرم

با پوشیدن و استفاده از محصولات چرمی، می‌تواند منحصر به بودن را از نگاه دیگران مشاهده کرد، مگر می‌توان مردی با کاپشن چرمی و یا بانویی را با پالتو چرمی دید و بی تفاوت از کنارش گذشت؟ چرم در خود شخصیتی دارد که آن را به فرد منتقل می‌کند، چیزی به مانند لوکس بودن و احترام برانگیز بودن است، فارغ از کیفیت و دوام بالا، زیبایی و جذابیت ظاهری چرم اولویت نخست تمام افرادی است که به دنبال جریان مد در حرکت هستند و به استایل خود اهمیت می‌دهند.

مهم ترین کشور های تولید کننده چرم در جهان

در حال حاضر، شش کشور برتر تولید کننده این محصول عبارتند از: چین، ایتالیا، هند، برزیل، کره و روسیه که سهم عمده ای از تولید ومصرف این ماده سودآور را در اختیار دارند، پوست استفاده شده در صنایع چرم این کشورها بیشتر از کشورهایی که امکان فرآوری و تبدیل به محصولی با کیفیت را ندارند وارد میشود، حدود ۸۰ درصد از تولید چرم در جهان به کشور چین تعلق دارد.

کاربردهای رایج چرم

امروزه، چرم به شکل قابل توجهی در دنیای مد و دکوراسیون مورد استفاده قرار می‌گیرد، چرم در ساخت انواع گوناگون لوازم جانبی از جمله مبلمان و لوازم منزل و روکش صندلی اتومبیل به کار می‌رود، همچنین، این ماده‌ی زیبا با طرح و رنگی متنوع به صورت گسترده‌ای در تولید کیف چرم و کفش به کار گرفته می‌شود، کمربند چرم، بند ساعت و بسیاری از اکسسوری چرم دیگر از جمله محصولاتی هستند که بین عموم مردم از محبوبیت بسیار زیادی برخوردارند.

منبع: جانتا